Θεσσαλία: Υστερη αρχαιότητα και Μεσαίωνας
* Από τον Κων/νο Αθ. Οικονόμου

Η αποτυχημένη πολιορκία της Λάρισας από τους Νορμανδούς

ΝΟΡΜΑΝΔΙΚΗ ΠΡΟΕΛΑΣΗ ΚΑΙ ΠΟΛΙΟΡΚΙΑ  ΤΗΣ ΛΑΡΙΣΑΣ: Λίγο μετά το 1080, οι Νορμανδοί πέρασαν, από τις κτήσεις τους στην Ιταλία, απέναντι στο σπουδαιότερο λιμάνι της Αδριατικής,το Δυρράχιο, το οποίο κατέλαβαν νικώντας κατά κράτος τον βυζαντινό στρατό και, στη συνέχεια,κατευθυνόμενοι προς τα νοτιοανατολικά, κατέλαβαν εύκολα τα Ιωάννινα και την Άρτα. Η προέλαση των Νορμανδών σταμάτησε από ένα ξαφνικό περιστατικό: μια επανάσταση των Λομβαρδών στην Ιταλία ανάγκασε τον βασιλιά των εισβολέων Ροβέρτο Γυισκάρδο(1) να επιστρέψει με ένα τμήμα του στρατού του, το καλοκαίρι του 1082, για να αντιμετωπίσει την κατάσταση.
Στη Θεσσαλία άφησε τον γιο του Βοημούνδο με το μεγαλύτερο μέρος του αρχικού εκστρατευτικού σώματος. Στις αρχές του 1083 έπεσαν στα χέρια του Βοημούνδου τα Τρίκαλα, ενώ στη συνέχεια, παίρνοντας θάρρος από τις επιτυχίες του, ο νεαρός εισβολέας επιχείρησε το καλοκαίρι της ίδιας χρονιάς την πολιορκία της Λάρισας. Την ίδια εποχή ο βυζαντινός στρατός,
έχοντας επικεφαλής τον ίδιο τον αυτοκράτορα,Αλέξιο Α΄ Κομνηνό, αναχωρούσε από τη Θεσ-
σαλονίκη, όπου βρισκόταν τις προηγούμενες βδομάδες, κατευθυνόμενος προς Νότο για την
αντιμετώπιση των εισβολέων.
 Η ισχυρή νορμανδική δύναμη, που φρουρούσε τα Τέμπη,ανάγκασε τον αυτοκράτορα να κινηθεί ανατολικότερα και να περάσει διά μέσου του όρους των Κελλίων (Όσσα). Από εκεί κατευθύνθηκε στα χαμηλότερα περάσματα, είτε ανάμεσα από την Όσσα και το Μαυροβούνι (όπου και ο σημερινός δρόμος Αγιάς - Αγιοκάμπου), είτε μεταξύ Μαυροβουνίου και Πηλίου (περιοχή Σκλήθρου, Κεραμιδίου, Καναλίων). Η ακριβής διαδρομή δεν μπορεί να επιβεβαιωθεί, λόγω των σοβαρών ελλείψεων της βασικής ιστορικής πηγής της εποχής, της Αλεξιάδας(2), που έγραψε η Άννα Κομνηνή, κόρη του Αλέξιου, καθώς έχουν προταθεί τουλάχιστον τέσσερις διαφο-
ρετικές πιθανές διαδρομές του Αλέξιου (Ε. Βρανούση, Α. Αβραμέα, Ν. Νικονάνος, Δ. Αγραφιώ-
της)(3). 
Έτσι τα διάφορα τοπωνύμια της Αλεξιάδας μπορούν να ταυτοποιηθούν με περισσότερους από έναν τόπους. Στη συνέχεια ο βυζαντινός στρατός μετά από πορεία στην ανατολική όχθη της Βοιβηίδας λίμνης, κατευθύνθηκε προς τη Λάρισα. Στο μεταξύ, η φρουρά των Λαρισαίων αντιστεκόταν ακόμα με δύναμη και σθένος, έχοντας επικεφαλής της τον ανδρείο διοικητή της πόλης Λέοντα Κεφαλά.
ΤΟ ΣΤΡΑΤΗΓΗΜΑ ΤΟΥ ΑΛΕΞΙΟΥ ΚΟΜΝΗΝΟΥ:Τον Ιούλιο [πιθανότατα] του 1084 ο βυζαντινός αυτοκράτορας, έχοντας στις τάξεις του και ισχυρή δύναμη Τούρκων μισθοφόρων, παρέταξε νότια της πόλης ένα τμήμα του στρατού του υπό τη διοίκηση του στρατηγού Μελισσηνού, τον οποίο έντυσε επίτηδες με αυτοκρατορική (πορφυρή) στολή για να εξαπατήσει το Βοημούνδο,δίνοντάς του την εντολή, σε περίπτωση εχθρικής επίθεσης, να υποχωρήσει αυτός και το στρατιωτικό του τμήμα χωρίς αντίσταση προς το Λυκοστόμιο (Τέμπη) και την περιοχή του Κάστρου της Ωριάς. Ο ίδιος ο αυτοκράτορας, με το μεγαλύτερο τμήμα του στρατού προχώρησε δυτικότερα και κρύφτηκε πίσω από χαμηλούς λόφους. Ο Βοημούνδος, την ίδια στιγμή,βρισκόταν
σε μια νησίδα(4) του Πηνειού και αναπαυόταν.
Μόλις πληροφορήθηκε την άφιξη του βυζαντινού στρατού (του τμήματος υπό τον Μελισσηνό),
έδωσε εντολή για επίθεση, νομίζοντας ότι επρόκειτο για την κυρίως βυζαντινή δύναμη. Και,ενώ οι δυνάμεις του Μελισσηνού υποχωρούσαν,ο Αλέξιος, κρίνοντας κατάλληλη τη συγκυρία,επιτέθηκε από τα νώτα στο νορμανδικό στρατό,αιφνιδιάζοντάς τους αντιπάλους. Κατ’ αυτό τον τρόπο οι Βυζαντινοί κατανίκησαν τους εισβολείς,που είχαν βρεθεί, απροσδόκητα, εν μέσω δύο πυρών.
 Οι Νορμανδοί, ταπεινωμένοι, αναγκάστηκαν να λύσουν την πολιορκία της Λάρισας και να υποχωρήσουν προς τα Τρίκαλα.
Στο επόμενο άρθρο μας, τη μεθεπόμενη Κυριακή, θα ασχοληθούμε με τους Βλάχους της
Θεσσαλίας (11ος αι.) και τη λεγόμενη επανάσταση του Μούλτου.

*Ο Κωνσταντίνος Αθ. Οικονόμου είναι δά-
σκαλος στο 32ο Δ. Σχ. Λάρισας - συγγραφέας
www.scribd.com/oikonomoukon

(1) Ο Γυισκάρδος πέθανε τελικά στην Κεφαλλονιά, από ξαφνική ασθένεια. Ο οικισμός που
βρήκε τον θάνατο ο Νορμανδός ηγέτη ονομάστηκε προς τιμήν του, Φισκάρδο.

(2) Αλεξιάς κεφάλαιο ε΄.

(3) Δες σχετικά: Δημ. Αγραφιώτης, «Σχόλια σε ένα χωρίο της Άννας Κομνηνής, Συμβολή στην Ιστορία της επαρχίας Αγιάς», Θεσσαλικό Ημερολόγιο 19, [εκδότης Κ. Σπανός] Λάρισα
1990, 65-80.

(4) Επρόκειτο για κάποιο νησάκι που είχε δημιουργηθεί ανάμεσα από τη μεγάλη και τη μικρή
κοίτη του Πηνειού, κάπου στην περιοχή του Αλ-
καζάρ.

Θεσσαλία: Υστερη αρχαιότητα και μεσαίωνας
* Από τον Κων/νο Αθ. Οικονόμου


Σαρακηνοί - ανερχόμενος ισλαμισμός και καταστροφή της Δημητριάδας

ΠΕΙΡΑΤΕΙΑ – ΑΝΕΡΧΟΜΕΝΟΣ ΙΣΛΑΜΙΣΜΟΣ:Μετά τον 8ο αιώνα η Βυζαντινή Αυτοκρατορία άρχισε να παρουσιάζει απώλειες στα ανατολικά σύνορά της εξαιτίας της αλματώδους διάδοσης και εξάπλωσης του Ισλαμισμού, ο οποίος είχε ως κύριο όπλο, όχι την ιδεολογική υπεροχή του έναντι του Χριστιανισμού, αλλά την Τζιχάντ, δηλαδή τον ιερό πόλεμο. Έτσι οι ένοπλοι νεόφυτοι οπαδοί της νέας θρησκείας αρέσκονταν στη διάδοση του ιερού τους Κορανίου με «φωτιά και τσεκούρι», έχοντας κατά νου τους πως, ακόμα κι αν πέθαιναν πάνω στη μάχη, θα γίνονταν μάρτυρες και μόνιμοι μέτοχοι του υλιστικού παραδείσου, που τους υποσχόταν ο προφήτης Μωάμεθ.
 Έτσι μεγάλα πλήθη των Βυζαντινών υπηκόων των ανατολικών κυρίως επαρχιών της αυτοκρατορίας, και παρά τις προσπάθειες του δυναμικού αλλά λιγοστού ακριτικού στρατού, κα-
ταβάλλονταν από το φόβο του θανάτου και ασπάζονταν τον Μωαμεθανισμό, προσφέροντας τους εαυτούς τους στη στρατιωτική υπηρεσία του Ισλάμ,μεγαλώνοντας έτσι την ισχύ της νέας θρησκείας.
Καθοριστικό πλήγμα κατά του Βυζαντίου κατάφερε ο λαός του προφήτη, οι Άραβες, καταλαμβάνοντας την Κρήτη (824-961), με ηγέτη τον Αμπού Χαφς Ομάρ. Οι Σαρακηνοί, όπως λέγονταν αρχικά οι Σύριοι και Αιγύπτιοι Άραβες, αφού εξόντωσαν κάθε αντιστεκόμενο Κρητικό, οργάνωσαν το νησί σαν πραγματικά πειρατικό κράτος και κατατρομοκρατούσαν με πειρατικές επιδρομές τα νησιά του Αιγαίου πελάγους, πόλεις της Μ. Ασίας αλλά και παράκτιες πόλεις της κυρίως Ελλάδας, όπως τη Θεσσαλονίκη και τη Δημητριάδα. Πολύ συχνά επικεφαλής αυτών των επιδρομέων θέτονταν Έλληνες αρνησίθρησκοι που είχαν ναυτικές γνώσεις και γνώριζαν τα στενά του Αιγαίου και τις ιδιομορφίες του. Τέτοιοι αρνησίθρησκοι ήταν ο Λέων ο Τριπολίτης, που κυρίεψε και λεηλάτησε τη Θεσσαλονίκη,αιχμαλωτίζοντας μεγάλο πλήθος κατοίκων της και
πουλώντας τους σε σκλαβοπάζαρα της Ανατολής,και ο Δαμιανός που κατέστρεψε τη θεσσαλική Δημητριάδα το 896(1).
Η ΑΛΩΣΗ ΤΗΣ ΔΗΜΗΤΡΙΑΔΑΣ: Κυριότερη πηγή γι’ αυτή την καταστροφική επιδρομή στα θεσσαλικά παράλια είναι Ιωάννης ο Καμενιάτης που γράφει: «Η Δημητριάδα, η έτσι ονομαζόμενη πόλη, όχι μακριά από μας (τη Θεσσαλονίκη), που καυχιέται για το πλήθος των κατοίκων της, όχι πολύ πριν από μας(2), αλώθηκε από βαρβάρους. Πολιορκήθηκε για μικρό χρονικό διάστημα και όλοι οι κάτοικοί της έπεσαν στο μαχαίρι», ενώ ο Συνεχιστής του Θεοφάνη γράφει επιγραμματικά: «παρελήφθη δε η πόλις Δημητριάς, η εν τω θέματι Ελλάδος,υπό των Αγαρηνών». Η Δημητριάδα εκείνη την εποχή ήταν μια ισχυρή παραθαλάσσια πόλη, πολύ
κοντά στον σημερινό Βόλο, πρωτόθρονη επισκοπή της Μητροπόλεως Λαρίσης και σημαντικότατο εμπορικό λιμάνι, το οποίο ουδέποτε απειλήθηκε από τους γειτονικούς της Βελεγιζήτες Σλάβους. Φαίνεται πως η πόλη πολιορκήθηκε από τα στίφη του Δαμιανού για μικρό χρονικό διάστημα από στεριά και θάλασσα. Η πολιορκία από ξηράς γινόταν με ψηλά κινητά «ξυλόκαστρα», που ήταν εξελιγμένες «ελεπόλεις(3)». Αυτά τα ξυλόκαστρα ήταν πολυώροφα και έφταναν στο ύψος των τειχών της πολιορκούμενης πόλης. Ο κάθε όροφος αυτής της
πολεμικής μηχανής, που μετακινούνταν συρόμενος από ομάδα βοδιών, ήταν εξοπλισμένος με τοξότες.
Μερικές φορές για να βρεθεί η αναγκαία για την κατασκευή των ελεπόλεων ξυλεία ήταν αναγκαίο
να καταστραφούν καράβια. Ο ηγέτης των Σαρακηνών Δαμιανός είχε εξισλαμισθεί από μικρός και
ανέβηκε γρήγορα τη στρατιωτική ιεραρχία λόγω,προφανώς, των μεγάλων του ικανοτήτων. Είχε
φτάσει στο βαθμό του εμίρη της Τύρου του Λιβάνου και ήταν ονομαστός για το σκληρό του χαρα-
κτήρα και τις βιαιότητες που επακολουθούσαν τις καταλήψεις χριστιανικών νησιών ή πόλεων από τους πειρατές του. Το 912, ο στόλος του, μαζί με τις δυνάμεις του Λέοντα του Τριπολίτη, συνέτριψε τον βυζαντινό στόλο, που διοικούσε ο ναύαρχος Ημέριος, ανοικτά της Κύπρου.
 Όταν οι Σαρακηνοί(4) κατέλαβαν τη Δημητριάδα, προέβησαν σε απίστευτες καταστροφές. Λεηλασίες, φόνοι, αρπαγές γυναικών και παιδιών ήταν τα χαρακτηριστικά της επόμενης μέρας. Στη βιογραφία (βίος) του Αγίου Πέτρου, επισκόπου Άργους, διαβάζουμε για τις συνήθειες των Αράβων πειρατών:
 «Οι Κρήτες (Σαρακηνοί) χρησιμοποιούσαν πειρατικά πλοία,ζούσαν ληστρική ζωή και ενέδρευαν τις νύχτες ανοιχτά των νησιών, των πόλεων και των παράλιων χωριών και λεηλατούσαν ό,τι εύρισκαν. Όποιους τολμούσαν να αντιμιλήσουν, τους κατέσφαζαν με τα μαχαίρια τους ενώ, όσοι σιωπούσαν (και δεν αντιδρούσαν) τους οδηγούσαν στην οικτρή σκλαβιά»(5). Οι Σαρακηνοί πρέπει να έμειναν λίγα χρόνια στην πόλη, που αποτέλεσε ορμητήριό τους για άλλες επιδρομές στα θεσσαλικά παράλια, τις Σποράδες αλλά και την ενδοχώρα. Αυτές οι επιδρομές,σύμφωνα με ορισμένους ιστορικούς, ίσως να έφτασαν ως τη Λάρισα(6) κι ακόμα δυτικότερα. Μετά την αποχώρηση των Σαρακηνών, οι λιγοστοί επιζήσαντες Δημητριείς επέστρεψαν στην πόλη τους,
μα αυτή είχε χάσει οριστικά την αίγλη της. Αργότερα (1040) δέχτηκε βουλγαρική επιδρομή, ενώ
το 1070 καταλήφθηκε για δεύτερη φορά από τους Σαρακηνούς. Από τότε η Δημητριάδα κατάντησε ένας άσημος οικισμός, ο οποίος παύει οριστικά να κατοικείται γύρω στο 1333, τη χρονιά δηλαδή που ο Κων/νος Μονομάχος, ο Βυζαντινός στρατηγός,εισέβαλε στη Θεσσαλία(7).

Την Κυριακή 29 Δεκεμβρίου [εκτάκτως] θα ασχοληθούμε με την πολιορκία της Λάρισας από
τους Νορμανδούς.

* Ο Κωνσταντίνος Αθ. Οικονόμου είναι δά-
σκαλος στο 32ο Δ. Σχ, Λάρισας– συγγραφέας
Konstantinosa.oikonomou@gmail.com
www.scribd.com/oikonomoukon

(1) Μερικοί νεότεροι ιστορικοί αμφισβήτησαν τη χρονολογία αυτή. Ο Παπαρρηγόπουλος την το-
ποθετεί το 899, ο Ζακυθηνός το 902 ενώ οι περισσότεροι ασπάζονται τη γνώμη του Σ. Λάμπρου
που θεωρεί χρονολογία αλώσεως το 896.

(2) Εννοεί την άλωση της Θεσσαλονίκης από τους Σαρακηνούς στις 29/7/904.

(3) Ελεπόλεις ονομάζονταν οι κινητοί πολιορκητικοί πύργοι που πρώτος τυποποίησε και χρη-
σιμοποίησε εντατικά ο Μακεδόνας Δημήτριος ο Πολιορκητής (δες σχετικά: Κ.Α. Οικονόμου: Η Λάρισα και η θεσσαλική Ιστορία Β΄ τόμος, Λάρισα 2007).

(4) Τα τοπωνύμια Σαρακηνός στο Βόλο, Σαρακήνικο στην Εύβοια, κ.α. φανερώνουν ότι αυτές
οι τοποθεσίες ήταν λημέρια Αράβων πειρατών.

(5) Χ. Παπαοικονόμου, Ο πολιούχος του Άργους Άγιος Πέτρος επίσκοπος Άργους, 1908,
σελίδα 91.

(6) Ο Δημήτρης Σοφιανός στο έργο του Ο Άγιος Νικόλαος ο εν Βουναίνη, (Αθήνα 1972),
υποστηρίζει ότι το 901 οι Σαρακηνού εισέβαλαν και κατέλαβαν τη Λάρισα. Μάλιστα, σύμφωνα
με τον ίδιο, ο Άγιος Νικόλαος μαρτύρησε από τους Σαρακηνούς. Δες σχετ. Κων. Α. Οικονόμου,
Λειμωνάριον των Αγίων της Θεσαλίας, Λάρισα 2012, www.scribd.com/oikonomoukon, δωρεάν
e-book.

(7) Ο Ιωάννης Καντακουζηνός, στην «Ιστορία» του, αναφέρει ότι ο Μονομάχος κατέλαβε Γόλον
(Βόλο) και Καστρίον, χωρίς να ονομάζει μεταξύ των απελευθερωμένων πόλεων τη Δημητριάδα.