ΛΑΡΙΣΑ - Μια εικόνα χίλιες λέξεις...
• Από τον Νίκο Παπαθεοδώρου

Η συνοικία του Αγίου Αθανασίου

Η σημερινή εικόνα ανήκει στο Νικόλαο Κουρτίδη,φωτογράφο από την Αθήνα, ο οποίος υπέγραφε σαν Nicourt και απεικονίζει τη νοτιοδυτική πλευρά της Λάρισας.
 Η φωτογραφία πρέπει να είναι παρμένη από τον Υδατόπυργο του Ο. Υ .Η. Λ. (σήμερα Δ. Ε. Υ.Α. Λ.), γιατί δεν μπορώ να φαντασθώ άλλο ψηλότερο σημείο στην περιοχή αυτή, από την οποία να απεικονίζεται μ’ αυτό τον τρόπο η πόλη μας.Με λίγη προσοχή και με τη βοήθεια ίσως κάποιου  μεγεθυντικού φακού θα μπορέσουμε να διαβάσουμε τη σημερινή σπάνια φωτογραφία. Στο κάτω μέρος της διακρίνουμε την πορεία του Πηνειού. Είναι μια ηλιόλουστη ημέρα και τα νερά του κινούνται ήρεμα.
Στη δεξιά όχθη παρατηρούμε μια μικρή πρόχειρη σκάλα να εισχωρεί μέσα στην κοίτη του, ενώ πιο πάνω είναι στημένες δύο σκηνές. Πρέπει να είναι καλοκαίρι γιατί τα παραπετάσματα των σκηνών είναι ανασηκωμένα.
Όλη η περιοχή της Λάρισας πίσω από τη δεξιά όχθη είναι ο Αρναούτ Μαχαλάς, δηλαδή η συνοικία του Αγίου Αθανασίου. Το τμήμα της συνοικίας που αντικρίζει τη δεξιά όχθη είχε τότε την ονομασία Σάλια,γιατί εδώ στις πρωτόγονες σκάλες του Πηνειού ειδικοί εργάτες, οι σαλτζήδες, σταματούσαν την πορεία μεγάλων κορμών ξύλων, συσκευασμένων σε ντάνες, τα οποία έρχονταν από τις υπώρειες της Πίνδου ακολουθώντας την φυσική ροή των υδάτων του ποταμού,τα μετακινούσαν στη δεξιά όχθη και από εκεί τα διοχέτευαν σε ολόκληρη την ανατολική Θεσσαλία.
Λόγω της μακρινής απόστασης, τα σπουδαιότερα κτίσματα που μπορούμε να διακρίνουμε ξεκινώντας από αριστερά είναι η εκκλησία του Αγίου Αθανασίου.Ο πρώτος ναός είχε κτισθεί το 1869 επί τουρκοκρατίας, αλλά με την μορφή που τον βλέπουμε στη φωτογραφία έγινε το 1925. Είχε ξανακτισθεί από την αρχή επειδή προφανώς ο παλαιότερος ναός ήταν απλός,μικρός και δεν επαρκούσε στην εξυπηρέτηση των αναγκών της ενορίας.Αρχιτεκτονικά ακολουθούσε τον ρυθμό σταυροειδούς βασιλικής με τρούλο και είχε μόνο ένα κωδωνοστάσιο στη βορειοδυτική γωνία. Η διάρκεια ζωής του ναού αυτού ήταν σύντομη, γιατί καταστράφηκε σοβαρά από το σεισμό του 1941 και αναγκάσθηκε να στεγασθεί προσωρινά σε αίθουσες του διπλανού μικρού σχολείου, διαρρυθμισμένες κατάλληλα. 
Ο σημερινός μεγαλοπρεπής ναός του Αγίου Αθανασίου ανεγέρθηκε στη θέση του παλιού το 1987[1].
Δεξιότερα του ναού εξέχει το κτίριο του 7ου Δημοτικού Σχολείου, το οποίο κτίσθηκε μαζί με άλλα
έξη σχολεία κατά τη τρίτη δημαρχιακή θητεία του δραστήριου Μιχαήλ Σάπκα (1929-1934), όταν πρωθυπουργός ήταν ο Ελευθέριος Βενιζέλος και υπουργός Παιδείας ο Γεώργιος Παπανδρέου.
Στη συνέχεια, κοντά στην όχθη, επί της σημερινής οδού Κραννώνος,υπάρχει ένα μονώροφο κτίριο.
Ήταν το κτίριο που είχε κτίσει το 1889 ο μεγάλος ευεργέτης της Λάρισας Ιωάννης Κουτλιμπανάς, για τους συντοπίτες του Ζαρκινούς, με σκοπό να χρησιμοποιηθεί σαν ξενώνας. Τελικά χρησιμοποιήθηκε για καιρό σαν υφαντουργείο, ώσπου ένας εμπρησμός το κατέστρεψε. Στη φωτογραφία, χρησιμοποιώντας μεγεθυντικό φακό διακρίνει κανείς το κτίριο αποτεφρωμένο.
Τέλος στο βάθος δεξιά αναγνωρίζεται η φιγούρα του 404 Στρατιωτικού Νοσοκομείου. Το κτίριο αυτό άργησε πολύ να αποπερατωθεί. Ενώ οι μελέτες κατασκευής είχαν ολοκληρωθεί το 1910[2], οι πόλεμοι, η μεσολαβήσασα άστατη πολιτική κατάσταση και η Μικρασιατική Καταστροφή του 1922 διέκοψαν για πολλά χρόνια την ανοικοδόμησή του. Από το 1930 όμως οι εργασίες κατασκευής συνεχίσθηκαν και το 1934 τελείωσαν οι βασικές εργασίες.Εγκαινιάσθηκε επίσημα το 1936 και ονομάστηκε «Β’ Στρατιωτικόν-Νοσοκομείον»,επειδή εξυπηρετούσε αποκλειστικά τις υγειονομικές ανάγκες του Β’ Σώματος Στρατού.
Πίσω του ο ακάλυπτος χώρος αντιστοιχεί με το σημερινό πάρκο του Αγίου Αντωνίου.Την επωνυμία «404 Γενικόν Στρατιωτικόν Νοσοκομείον Λαρίσης» την απέκτησεμεταπολεμικά
Η χρονολόγηση της φωτογραφίας είναι δύσκολη καθώς δεν υπάρχουν γραπτά στοιχεία. Είναι σαφώς προπολεμική και από την παρουσία ορισμένων κτιρίων πιστεύεται ότι πρέπει να τοποθετηθεί περίπου στα 1935.
Σημειώσεις
[1]. Παπαθεοδώρου Νικόλαος, Ο ναός του Αγίου Αθανασίου, εφ. «Ελευθερία», Λάρισα, φύλλο της 8ης Ιανουαρίου 2014.
[2]. Εφ. «Μικρά», Λάρισα, φύλλο της 11ης Φεβρουαρίου 1910 

nikapap@hotmail.com

http://olympia.gr/2014/11/25/%CE%B7-%CF%84%CE%B5%CF%87%CE%BD%CE%BF%CE%BB%CE%BF%CE%B3%CE%B9%CE%B1-%CF%84%CF%89%CE%BD-%CE%B1%CF%81%CF%87%CE%B1%CE%B9%CF%89%CE%BD-%CE%B5%CE%BB%CE%BB%CE%B7%CE%BD%CF%89%CE%BD/#more-430425

ΛΑΡΙΣΑ - Μια εικόνα χίλιες λέξεις...

Η Β. Δ. πλευρά της Κεντρικής πλατείας

Η σημερινή φωτογραφία απεικονίζει τη δυτική και μέρος της βόρειας πλευράς της Κεντρικής πλατείας.Ανήκει στον σπουδαίο φωτογράφο από τον Βόλο τον Στέφανο Στουρνάρα, τον «άγιο» της φωτογραφίας όπως τον έχουν επονομάσει οι ειδικοί και του οποίου απόψεις από τη Λάρισα έχουμε ήδη δημοσιεύσει. Είναι χρωμολιθόγραφο[1] ταχυδρομημένο επιστολικό
δελτάριο, φέρει τον αριθμό 245, και η σφραγίδα του
έχει ημερομηνία αποστολής 6 Δεκεμβρίου 1915.
Ο φωτογράφος στάθηκε σε κάποιο ψηλό σημείο
στην ανατολική πλευρά της πλατείας, γιατί μπροστά
διακρίνονται οι κορυφές τριών δένδρων από αυτά
που περιτριγύριζαν την πλατεία. Στο κάτω μέρος
της φωτογραφίας απεικονίζεται ένα μεγάλο μέρος της πλατείας Θέμιδος, όπως ονομαζόταν την περίοδο εκείνη. Είναι χωμάτινη, επίπεδη, αδιαμόρφωτη και χωρίς ίχνος στολισμού. Στον χώρο της διακρίνουμε τρεις μικρές ομάδες ατόμων, κάθε μία με τη δική της αμφίεση. Μπροστά δύο μεσήλικες με χωριάτικη ενδυμασία και σκούφο (καλπάκι) κοιτάζουν τον φακό του φωτογράφου. Στο κέντρο η άλλη ομάδα αποτελείται από τέσσερις κομψά ντυμένους κυρίους με παλτά και ρεπούμπλικα, οι οποίοι φαίνεται να συζητούν, ενώ δεξιότερα διακρίνονται τρεις αξιωματικοί
με τις στολές τους. Στο βάθος δεξιά είναι αραιά απλωμένα τραπεζοκαθίσματα από το απέναντι καφενείο, που βρισκόταν στο ισόγειο του ξενοδοχείου «Το Στέμμα». Οι θαμώνες είναι λίγοι, αν και απ’ ότι συμπεραίνεται και από τις ενδυμασίες, ήταν μια ηλιόλουστη χειμωνιάτικη ημέρα.
Στο επάνω μέρος της φωτογραφίας διακρίνουμε πέντε κτίρια, τα οποία θα περιγραφούν με τη σειρά,αρχίζοντας από αριστερά. Το πρώτο είναι ένα θαυμάσιας ομορφιάς νεοκλασικό κτίσμα, το οποίο στέγαζε το υποκατάστημα της Εθνικής Τράπεζας. Είχε κτισθεί στη θέση μουσουλμανικού τεκέ του Κουρά εφέντη[2]που είχε αγοράσει η Τράπεζα, τα σχέδια ήταν του Αθηναίου μηχανικού Μπαλάνου και ολοκληρώθηκε τον Ιούνιο του 1907. Ο κάτω όροφος φιλοξενούσε τα γραφεία της Τράπεζας, ενώ ο επάνω όροφος ήταν προορισμένος για κατοικία του διευθυντή,μερικές φορές όμως φιλοξενούσε ευκαιριακά και υψηλά πρόσωπα, όπως το 1937 όταν κατέλυσε εκεί ο βασιλιάς Γεώργιος Β’ και ο τότε διάδοχος Παύλος. Στο μέγαρο αυτό πέρασαν τα νεανικά τους χρόνια οι κόρες του επί σειρά ετών διευθυντή του υποκαταστήματος Γεωργίου Δεσύπρη. Από αυτές η Μαρία μετά τον θάνατο του πατέρα της το 1912 μετακόμισε στην Αθήνα, παντρεύτηκε τον συνταγματολόγο και πολιτικό Αλέξανδρο Σβώλο και μεταπολεμικά εκλέχθηκε βουλευτής με την ΕΔΑ. Επίσης στα διαμερίσματα αυτού του ορόφου έζησε αργότερα και ο Μ. Καραγάτσης όταν διευθυντής ήταν ο πατέρας του Γεώργιος Ροδόπουλος. Ο σεισμός του 1941 επέφερε στο κτίσμα αρκετές ζημιές, οι σοβαρότερες των οποίων εμφανίσθηκαν στο υπερώο του τρίτου ορόφου, το οποίο και κατεδαφίσθηκε. Μ’ αυτή τη μορφή λειτούργησε μέχρι τις αρχές της δεκαετίας του 1960 οπότε ή διοίκηση της Τράπεζας υποχρεώθηκε να το κατεδαφίσει. Από τα χρόνια της κατοχής και μέχρι την κατεδάφισή του αντίκριζε κανείς από την πλατεία πάνω στην ταράτσα τη σειρήνα η οποία ειδοποιούσε τους Λαρισαίους για
τις τυχόν επικείμενες εχθρικές αεροπορικές επιδρομές και όχι μόνον. Στη θέση του κομψού αυτού κτιρίου
οικοδομήθηκε το σημερινό αμφισβητούμενης αρχιτεκτονικής κτίριο.
Αμέσως μετά και στο βάθος μπορούμε να διακρίνουμε μέρος παλιάς τουρκικής κατοικίας, η οποία περιήλθε, μαζί με τα πολύτιμα έπιπλα που περιείχε,στην ιδιοκτησία της οικογένειας Ιωάννη Χολέβα, κατόπιν αγοράς από τον Τούρκο ιδιοκτήτη ο οποίος εγκατέλειψε τη Λάρισα μετά την προσάρτηση. Μετά τη χρεωκοπία της ιδιωτικής «Τράπεζας ΜαρκατάΧολέβα»το 1932, το σπίτι περιήλθε στην κατοχή της Τράπεζας της Ελλάδος, η οποία το κατεδάφισε και οικοδόμησε το σημερινό κτίριο που στεγάζει το τοπικό υποκατάστημά της.
Το επόμενο διώροφο κτίσμα στέγαζε στον επάνω όροφο το ξενοδοχείο «Όλυμπος», ενώ το ισόγειο διέθετε καταστήματα σε διάφορους επαγγελματίες. Μεταπολεμικά ο επάνω όροφος είχε καταστεί ετοιμόρροπος και ισοπεδώθηκε και αργότερα στη θέση του υψώθηκε η σημερινή πολυώροφη οικοδομή.
Απέναντί του το ισόγειο κατάστημα στη γωνία Ακροπόλεως (Παπαναστασίου) και Αλεξάνδρας (Κύπρου) στέγαζε κατά την Απελευθέρωση του 1881 ζαχαροπλαστείο που το λειτουργούσε κάποιος Ευθύμιος Σαρανταένας από τη Λαμία, ο οποίος ήταν γνωστός από τη μεγάλη γενειάδα που έφερε (διαπρεπή γενειοφόρο τον περιγράφει ο Θρασύβουλος Μακρής).Αργότερα στο σημείο αυτό είχε το φαρμακείο του ο Ισραηλίτης Ματαλών. Το φαρμακείο του Ματαλών το λειτούργησε μετά ο φαρμακοποιός Νικόλαος Ζησιάδης από τη Ραψάνη, αδελφός του δικηγόρου και βουλευτή Τυρνάβου Βασίλειου Ζησιάδη[3],ο οποίος και το διατήρησε με την επωνυμία «Φαρμακείον Ν. Ζησιάδου και Σία» μέχρι το 1941. Ήταν χαρακτηριστική η διαφημιστική επιγραφή του φαρμάκου «Σαντράλ» που έφερε σε στηθαίο στο ύψος της στέγης, στην πρόσοψη που έβλεπε προς την πλατεία. Το γεγονός αυτό οδήγησε ώστε να γίνει γνωστό στον κόσμο το συγκεκριμένο κτίριο σαν Φαρμακείο Σαντράλ.
Το επόμενο επιβλητικό οικοδόμημα είναι το δημοτικό ξενοδοχείο «Το Στέμμα», το οποίο περιγράψαμε σε άλλο σημείωμά μας.
[1]. Χρωμολιθογραφία είναι ειδική τεχνική έγχρωμης εκτύπωσης εικόνων, οι οποίες έχουν χαραχθεί σε λίθινες
πλάκες.
[2].Παπαγιαννόπουλος Ιωάννης, Επαρχία Λαρίσης, Θεσσαλικά Χρονικά, έκτακτος έκδοσις επ’ ευκαιρία της πεν-
τηκονταετηρίδος (1881-1931) από της απελευθερώσεως της Θεσσαλίας. Πανηγυρικός τόμος της Ιστορικής Λαο-
γραφικής Εταιρείας Θεσσαλών, Αθήναι (1935) σ. 282 και Στεργιόπουλος Δημ., Μνημεία Μουσουλμανικής  Ιστορίας και Τέχνης στο νομό Λάρισας, εφ. Λαρισαϊκή Ηχώ της 11ης Μαρτίου 1985.
[3]. Ο Βασίλειος Ζησιάδης νυμφεύθηκε την Πιπίτσα Λογιωτάτου, αδελφή της Ιουλίας Σάπκα-Λογιωτάτου και επο-
μένως ήταν σύγαμπρος με τον δήμαρχο Μιχαήλ Σάπκα.
nikapap@hotmail.com

ΛΑΡΙΣΑ - Μια εικόνα χίλιες λέξεις...

Η πλατεία Ταχυδρομείου

Η φωτογραφία αυτή προέρχεται από το επιστολικό δελτάριο αριθμ. 1, του FrancoisE. Caloutas[1]που
είχε το φωτογραφείο του στην Ερμούπολη της Σύρου
και έχει τον τίτλο «Λάρισσα-Πλατεία Ταχυδρομείου».
Η λήψη της φωτογραφίας από τον Καλουτά δεν μπορεί να προσδιορισθεί χρονικά με ακρίβεια. Με την
χρονολόγηση κατασκευής των κτισμάτων που απει-
κονίζονται, η λήψη μπορεί να τοποθετηθεί περί το 1915.Στη Λάρισα ο Καλουτάς έκανε και άλλες λήψεις κατά την ίδια επίσκεψη (Κεντρική πλατεία, Αλκαζάρ,Αβερώφειος Γεωργική Σχολή, Κενοτάφιο για τους πεσόντες το 1897 στο Αλκαζάρ και μερικές άλλες). Η σημερινή φωτογραφία απεικονίζει ένα μέρος  της πλατείας Ταχυδρομείου, με τα γύρω οικοδομήματα.
Ο φωτογράφος στάθηκε στο κέντρο περίπου της πλατείας και έστρεψε τον φακό προς την βορειοανατολική πλευρά της. Ο χώρος της πλατείας είναι αδιαμόρφωτος, χωμάτινος και μόνον μια διπλή σειρά δένδρων περιφερειακά σε πολύ αραιή διάταξη την στολίζει κατά κάποιο τρόπο. Την μονοτονία σπάει ο κάτοικος της πόλης που έβγαλε βόλτα τον σκύλο του.
Ας δούμε τώρα με τη σειρά τα κτίρια που αποτυπώνονται στη φωτογραφία, αρχίζοντας από αριστερά. Πρώτο, μόλις διακρίνεται πίσω από τα δένδρα,το αρχοντικό του Δημητρίου Πουλιάδη, το οποίο βρισκόταν στη γωνία των οδών Ασκληπιού και Παπακυριαζή. Ήταν διώροφο με ημιυπόγειο και αρχιτεκτονικά η εξωτερική του όψη εκφράζονταν με τα στοιχεία του όψιμου κλασικισμού. Τα πρώτα μεταπολεμικά χρόνια αγοράσθηκε από τον ιατρό Γεώργιο Κατσίγρα. Τη δεκαετία του 1970 κατεδαφίσθηκε και δημιουργήθηκε μια απρόσωπη πολυκατοικία.
Αμέσως μετά υπάρχει μικρός ακάλυπτος χώρος και ένα ισόγειο κτίσμα, το οποίο στέγαζε κατάστημα,άγνωστο ποιό. Στη συνέχεια το διώροφο κτίριο στη γωνία με την οδό Παναγούλη (Αχιλλέως τότε) ήταν το Ταχυδρομείο και Τηλεγραφείο της πόλης.
 Από την μακροχρόνια παρουσία του κτιρίου του Ταχυδρομείου στο σημείο αυτό πήρε η πλατεία και την ονομασία
αυτή, την οποία διατηρεί μέχρι και σήμερα[2]. Ας σημειωθεί εδώ ότι κατά τη διάρκεια του ελληνοτουρκικού πολέμου του 1897 το κτίριο αυτό πολιορκείτο από δεκάδες απεσταλμένους εφημερίδων και περιοδικών, Έλληνες και ξένους, οι οποίοι χρησιμοποιούσαν τις τηλεγραφικές του υπηρεσίες. Σήμερα στη θέση των δύο τελευταίων κτιρίων ανυψώθηκε το Grand Hotel.
Πίσω από το κομψό κτίριο του Ταχυδρομείου μόλις διακρίνεται ανάμεσα από τα δένδρα ο μαντρότοιχος και μέρος από το αρχοντικό του Νικολάου Καραστεργίου[3].Το νεοκλασικό αυτό κτίριο υπήρχε μέχρι πριν από λίγα χρόνια, αλλά παρά τις έντονες διαμαρτυρίες του Συλλόγου Αρχιτεκτόνων Λάρισας, έπεσε άδοξα στη σκαπάνη της αντιπαροχής.
Στη συνέχεια στο βάθος διακρίνεται πάνω από μια συστάδα δένδρων το επιβλητικό κτίριο του Στεφάνοβικ-Σκυλίτση[4]. Βρισκόταν στην αρχή της οδού Παπαναστασίου, εκεί που σήμερα βρίσκεται το στρατιωτικό πρατήριο και ήταν ένα από τα ωραιότερα αρχοντικά της Λάρισας. Είχε κτισθεί από τον Στεφάνοβικ λίγα χρόνια μετά την προσάρτηση. Τον Απρίλιο του 1900 ο ιδιοκτήτης επισκέφθηκε τη Λάρισα, όπου παρέμεινε για λίγες ημέρες στο επιβλητικό νεοκλασικό αρχοντικό του. Οι εφημερίδες της πόλης αναφέρουν ότι κατά την παραμονή του έκανε πολλές αγαθοεργίες. Προσέφερε σημαντικά χρηματικά ποσά στο Δημοτικό Νοσοκομείο, στους τρεις κεντρικούς
ναούς της πόλης, σε σχολεία και σε απόρους[5]. Πέθανε το 1901 στην Κωνσταντινούπολη σε ηλικία 58 ετών. Η κόρη του Έλενα Σκυλίτση σε ηλικία 47 ετών παντρεύτηκε το 1921 τον Ελευθέριο Βενιζέλο.
Προς το δεξιό μέρος της φωτογραφίας, πίσω από μια ομάδα δένδρων εξέχει ένα πυργοειδές κτίσμα, το οποίο βρισκόταν επί της 28ης Οκτωβρίου (τότε Κοραή), δίπλα από το σημερινό ξενοδοχείο «Έλενα».
Ήταν το αρχοντικό του Κωνσταντίνου Αθανασίου.Είχε καταγωγή από τα Τρίκαλα, αλλά σε νεαρή ηλικία βρέθηκε μετανάστης στην Αίγυπτο. Τη δεκαετία του 1920 επανήλθε στην Ελλάδα και το 1928 αγόρασε στη Λάρισα το οικόπεδο όπου έκτισε το αρχοντικό του με περίτεχνα σχέδια φερμένα από την Αλεξάνδρεια.
Μεταπολεμικά το αρχοντικό αυτό περιήλθε στην οικογένεια Γκέρκα. Το κτίριο κατεδαφίσθηκε το 1969 για να κατασκευασθεί πολυώροφη οικοδομή.
Τέλος στο άκρο δεξιά και με πρόσοψη προς την πλατεία διακρίνεται μέρος διώροφης οικοδομής, η οποία διατηρήθηκε και μεταπολεμικά και στέγαζε το ξενοδοχείο «Τέμπη» του Γιαταγάνα. Σήμερα στη θέση του βρίσκεται το εγκαταλειμμένο κτίριο του Bodyline.
[1]. Η γαλλική απόδοση του ονόματος του φωτογράφου Φραγκούλη Ευαγγέλου Καλουτά (Ερμούπολη 1887 – 1952) στις φωτογραφίες του δικαιολογείται, γιατί η Σύρος την περίοδο εκείνη ήταν ένα έντονα κοσμοπολίτικονησί, κυρίως άρη στο λιμάνι της Ερμούπολης που ήταν από τα πρώτα σε κίνηση στην Ελλάδα.
[2]. Η επίσημη ονομασία της είναι Πλατεία Εθνάρχου Μακαρίου, αλλά κανείς δεν την γνωρίζει με αυτό το όνομα. Ας σημειωθεί ότι κατά καιρούς πήρε και άλλες ονομασίες, οι οποίες όμως δεν επικράτησαν.
[3]. Ο Νικόλαος Καραστεργίου ήταν νομικός. Μετά την προσάρτηση της Θεσσαλίας διορίσθηκε Πρωτοδίκης Λαρί-
σης. Τέσσερες μήνες μετά την άφιξή του παραιτήθηκε από το Δικαστικό σώμα και εξάσκησε τη δικηγορία στα Δικαστήρια της πόλης μας. Διετέλεσε Δημοτικός Σύμβουλος και Βουλευτής. Την πληροφορία αυτή άντλησα από το αρχείο του δικηγόρου Αριστείδη Παπαχατζοπούλου, τον οποίο και ευχαριστώ.
[4].Ο Παύλος Στεφάνοβικ-Σκυλίτσης (1843-1901) ήταν γόνος οικογένειας πλούσιων εμπόρων και τραπεζιτών της
Κωνσταντινούπολης. Λίγους μήνες πριν την απελευθέρωση της Θεσσαλίας αγόρασε από την οθωμανική κυβέρνηση μεγάλη αγροτική έκταση στην περιοχή του θεσσαλικού κάμπου. Σε μία απ’ αυτές τις ιδιοκτησίες του περιλαμβάνονταν και ο οικισμός Χατζήμισι, το σημερινό Στεφανοβίκειο, που πήρε το όνομα του από τον ιδιοκτήτη της περιοχής.
[5]. Καταραχιάς Κωνσταντίνος, Ο εθνικός ευεργέτης Παύλος Στεφάνοβικ-Σκυλίτσης (1843-1901) και τα τσφλίκια του στη Θεσσαλία, Θεσσαλικό Ημερολόγιο, τόμ. 60ος (2011) σελ.408-414.
nikapap@hotmail.com

Το Β’ Δημοτικό Σχολείο στο Φρούριο
(το σχολείο μου)

Ηκατάσταση των σχολικών διδακτηρίων της Λάρισας από την προσάρτηση της Θεσσαλίας το 1881, μέχρι το 1930 περίπου ήταν πολύ άσχημη έως απαράδεκτη. Τα σχολεία στεγάζονταν σε παλιές τούρκικες οικοδομές,
κατασκευασμένες από τσατμά (ξυλότυπους), με
ανεπαρκή θεμελίωση, άνιση κατανομή των χώρων, εφ’ όσον ήταν κατασκευασμένες να φιλοξενούν επί τουρκοκρατίας οικογένειες μπέηδων,ανήλια, υγρά και με ανεπαρκή αερισμό συνήθως στο ισόγειο. Η χωρητικότητα των αιθουσών ποτέ δεν ήταν ανάλογη με τον αριθμό των μαθητών που φοιτούσαν σε κάθε τμήμα και πολλές τάξεις Δημοτικών Σχολείων στοιβάζονταν σε
υπόγεια δωμάτια και προθαλάμους, τα οποία κατ’ ευφημισμόν ονομάζονταν  αίθουσες. Θέρμανση κατά τον χειμώνα δεν υπήρχε, ούτε και κάποια ανεκτή καθαριότητα ήταν εφικτή. Οι χώροι υγιεινής ήταν ανεπαρκείς και αποτελούσαν εστίες μόλυνσης. Δεν υπήρχε ο απαιτούμενος αριθμός θρανίων και το κυριότερο δεν υπήρχε επαρκής προαύλιος χώρος για τα διαλείμματα και το μάθημα της γυμναστικής. Με άλλα λόγια οι χώροι διδασκαλίας ήταν πρόχειροι, σε ακατάλληλα κτίρια και ανθυγιεινοί, ειδικά για άτομα αυτής της τρυφερής ηλικίας. Λόγω της παλαιότητας τα περισσότερα από τα κτίσματα αυτά όχι μόνον δεν μπορούσαν να δεχθούν έστω και στοιχειώδη επισκευή ή τροποποίηση, αλλά με την καθημερινή χρήση τους γίνονταν ετοιμόρροπα και ως εκ τούτου επικίνδυνα.
Με άλλα λόγια η κατάσταση των διδακτηρίων κατά τα πρώτα πενήντα χρόνια από την απελευθέρωση της Λάρισας ήταν απελπιστική. Επομένως η ανέγερση νέων σχολικών κτιρίων σύμφωνα με τις κατασκευαστικές
προδιαγραφές της εποχής ήταν επιβεβλημένη. Το πρόβλημα είχε εντοπίσει από πολύ νωρίς ο δήμαρχος Μιχαήλ Σάπκας και είναι αλήθεια ότι αποδύθηκε σε έναν τιτάνιο αγώνα για να επιλύσει το διδακτηριακό πρόβλημα της πόλεως. 
Περί το 1930 επί πρωθυπουργίας Ελευθερίου Βενιζέλου και υπουργού Παιδείας Γεωργίου Παπανδρέου, κα-
τάφερε με τη σύναψη δανείου και τη βοήθεια του υπουργείου Παιδείας να ανοικοδομήσει επτά Δημοτικά Σχολεία και ένα Γυμνάσιο, τα οποία υπήρχαν εν λειτουργία μέχρι πρόσφατα και μόνον ορισμένα, συγκεκριμένα τα Β’, Δ’, Ε’, ΣΤ’ Δημοτικά Σχολεία αντικαταστάθηκαν κατά τα τελευταία χρόνια με σύγχρονα κτίρια.
Στο σημερινό μας σημείωμα θα καταγράψουμε την ιστορική διαδρομή του Β’ Δημοτικού Σχολείου που οικοδομήθηκε στον λόφο του Φρουρίου.
Στην αναζήτηση οικοπέδων για την στέγαση των νέων διδακτηρίων, ο δήμαρχος και το Δημοτικό Συμβούλιο αναζητούσαν σε όλη την πόλη τους καλύτερους χώρους. Για το Β’ Δημοτικό Σχολείο κρίθηκε κατάλληλη η περιοχή δυτικά του σημερινού κέντρου «Φρούριο». Την περίοδο εκείνη,στην περιοχή που βρίσκεται σήμερα το Ηρώον υπήρχε το ψυχαγωγικό κέντρο «Καλλιθέα», που φιλοξενούσε το καλοκαίρι θεατρικές και καλλιτεχνικές παραστάσεις, με επιχειρηματία τον Δημήτριο Μπόκοτα. Δίπλα υπήρχε από παλιά μια στρατιωτική αποθήκη και πιο κάτω ένα διώροφο σπίτι[1], το οποίο ανήκε σε ιδιώτη και αγοράσθηκε από τον Δήμο με το ποσό των 300.000 δραχμών περίπου. Τα δύο τελευταία κτίρια κατεδαφίσθηκαν περί το 1928 και έτσι δημιουργήθηκε ευρύτατος
χώρος, ικανός για την ανέγερση διδακτηρίου. Εκπονήθηκε μελέτη, προκηρύχθηκε δημοπρασία και τελευταίος μειοδότης αναδείχθηκε ο μηχανικός Κωνσταντίνος Μιχαλέας από την Αθήνα, στον οποίο ανατέθηκε η εκτέλεση του έργου ανέγερσης του Β’ Δημοτικού Σχολείου.
Η εορτή θεμελίωσης του Σχολείου έγινε με πανηγυρικό τρόπο στις 10 Μαρτίου του 1929, παρουσία του υπουργού Παιδείας Γεωργίου Παπανδρέου και των τοπικών αρχών. Μετά τον αγιασμό που έγινε από τον μητροπολίτη Αρσένιο, ο δήμαρχος Μιχαήλ Σάπκας προσφώνησε τον παριστάμενο υπουργό ως εξής:
«Μέγα έργον συνετελέσθη σήμερον εις την πόλιν μας. Αθορύβως και με στερεάς βάσεις εθέσατε τον θεμέλιον λίθον του πρώτου ανεγειρομένου Σχολικού Διδακτηρίου μας. Εις εποχήν όπου τόση δίδεται σημασία εις την εμφάνισιν των Σχολικών Διδακτηρίων ώστε να δαπανώνται υπό των διαφόρων Κρατών κολοσσιαία ποσά δια την ανέγερσιν Σχολικών Διδακτηρίων, μεγαλοπρεπών, ανταποκρινομένων εις πάντας τους κανόνας της σχολικής υγιεινής και τας διδακτικάς ανάγκας των Σχολείων, καθιστώντα την διδασκαλίαν και την φοίτησιν των μαθητών ευχάριστον και άνετον,ημείς μόλις τώρα, τη αξιεπαίνω πρωτοβουλία Υμών ως υπουργού της Παιδείας, αρχίζομεν ενδιαφερόμενοι δια το τόσον σοβαρόν ζήτημα των Σχολείων.
Ίσως το Κράτος διατελών σχεδόν διαρκώς υπό οικονομικήν ανεπάρκειαν και απησχολημένον εις τους εθνικούς αγώνας και την περίθαλψιν και αποκατατάστασιν των προσφευγόντων εκάστοτε υποδούλων αδελφών εις την μητέρα Ελλάδα, δεν ηδυνήθη και δεν επήρκησε να ασχοληθή με το υψίστης αξίας Διδακτηριακόν ζήτημα.
Τα λειτουργούντα σήμερον Διδακτήρια ούτε όρους Σχολικής υγιεινής πληρούν, ούτε ανταποκρίνονται εις τας σημερινάς εκπαιδευτικάς ανάγκας των παιδιών. Και ταύτα δε οφείλονται κατά μέγα μέρος εις δωρεάς των εν τη ξένη ομογενών,οίτινες την φιλοπατρίαν και την προσήλωσιν εις τα εθνικά ιδεώδη εκδηλούσι δια των συχνών και
μεγάλων δωρεών των εις τα Σχολεία της υποδούλου πατρίδος των και κατά δεύτερον λόγον εις την πρωτοβουλίαν των Δήμων και Κοινοτήτων και τον ατομικόν έρανον των πολιτών.
Κύριε Υπουργέ η σημερινή θεμελίωσις του διδακτηρίου μας είναι η απαρχή στροφής της προσοχής του Κράτους και προς τα Σχολικά διδακτήρια, προς πλήρωσιν ενός μεγάλου κενού, της ελλείψεως διδακτηρίων συγχρονισμένων.
Κύριοι και Κυρίαι αι ωραίαι και ευχάρισται εντυπώσεις των μαθητών εκ των Σχολείων έχουσι μεγίστην επίδρασιν επί της μορφώσεως του χαρακτήρος και του ήθους των παιδιών μας. Τούτο ασφαλώς έχει διαγνώσει ο εν μέσω ημών παριστάμενος σήμερον δια την θεμελίωσιν των διδακτηρίων σοφός και πνευματώδης υπουργός της Παιδείας Κος Γεώρ. Παπανδρέου και έστρεψε το ενδιαφέρον του Κράτους και ειδικώτερον του υπουργείου του εις την χάραξιν πολιτικής εκπαιδευτικής, συνδυασμένης με την ανέγερσιν Διδακτηρίων. Και ούτω βλέπομεν σήμερον τον Κον υπουργόν της Παιδείας, επί κεφαλής των αρχιτεκτόνων του υπουργείου, θεμελιούντα το πρώτον υπό του Κράτους ανεγειρόμενον σύγχρονον Διδακτήριον.
Κύριε Υπουργέ, η Λάρισα, η θεσσαλική Μητρόπολις, της οποίας η ιστορία ανάγεται εις την αρχήν της ιστορίας των Ελλήνων από χιλιετηρίδων όλων,η αιωνία πόλις, είναι ευτυχής και υπερήφανος διότι πανηγυρίζει σήμερον μεθ’ Υμών την ημέραν ταύτην της θεμελιώσεως των διδακτηρίων της και την θεωρεί ως απαρχήν σωματικής και πνευμα-
τικής αναπλάσεως της νέας μας ελπιδοφόρου γενεάς.
Σας ευχαριστούμεν διότι εξελέξατε την πόλιν μας μεταξύ των πρώτων πόλεων του Κράτους,ίνα απ’ αυτής αρχίσητε την εφαρμογήν της Σχολικής σας πολιτικής.
Ευχαριστούμεν την αρχιτεκτονικήν και μηχανικήν υπηρεσίαν σας δια την σοβαράν εργασίαν της προς εκπόνησιν των αρίστων και μεγαλοπρεπών σχεδίων ώστε τα διδακτήριά μας να αποτελέσωσι αριστοτεχνικόν κόσμημα της Λαρίσης.
Τον θεμέλιον λίθον εθέσατε Κύριε Υπουργέ ακριβώς επί χώρων των Σχολείων της εποχής της μαύρης δουλείας του Γένους[2], εις ά εδίδαξαν μεγάλοι του Γένους διδάσκαλοι και εσφυρηλάτησαν την εθνικήν μας αναγέννησιν και την ελευθερίαν της πατρίδος μας.
Ζήτω ο Υπουργός Κος Γ. Παπανδρέου»[3].
Το 1932 αποπερατώθηκε η κατασκευή του διδακτηρίου και τελέσθηκαν τα εγκαίνια με την παρουσία και πάλι του υπουργού Γεωργίου Παπανδρέου. Στην πρόσοψη του Σχολείου εντοιχίσθηκε τιμητικά αναμνηστική μαρμάρινη πλάκα με τα ονόματα του τότε προέδρου της Κυβερνήσεως
Ελευθερίου Βενιζέλου και του υπουργού της Παιδείας Γεωργ. Παπανδρέου. Η πρόταση του εργολάβου Κωνσταντίνου Μιχαλέα να χαραχθεί πάνω στην πλάκα και το όνομα του Μιχαήλ Σάπκα δεν έγινε δεκτή από τον δήμαρχο.
Η ζωή του Σχολείου αυτού ήταν σχετικά σύντομη, μόλις 46 χρόνια. Το 1978, μέσα στο πλαίσιο εξωραϊσμού της περιοχής του λόφου του Φρουρίου, κατεδαφίσθηκε και στη θέση του βρίσκεται σήμερα πάρκο με προτομές και αναμνηστικές στήλες.Έτσι ένα σχολείο που μόρφωσε χιλιάδες παιδιά τόσα χρόνια έσβησε από τον λόφο το 1978. Σήμερα υπάρχουν πολλοί Λαρισαίοι οι οποίοι φοίτησαν, μορφώθηκαν και ανδρώθηκαν σ’ αυτό και το θυμούνται με νοσταλγία.  
 Σημειώσεις
[1]. Ολύμπιος (Περραιβός Κώστας), Το Φρούριο ανάμεσα στους αιώνες, εφ. Λάρισα, φύλλο της 26ης Ιουνίου 1978.
[2]. Είναι γνωστό ότι το Ελληνικό Σχολείο της Λάρισας κατά τον 19ο αι. βρισκόταν ανατολικά του ναού του Αγίου Αχιλλίου, εκεί περίπου που θεμελιώθηκε το Β’ Δημοτικό Σχολείο. Στο Σχολείο αυτό φοίτησαν και δίδαξαν επιφανείς λόγιοι της πόλεώς μας, με φωτεινότερο παράδειγμα τον Κωνσταντίνο Κούμα.
[3]. Από τις «Αναμνήσεις», ανέκδοτο χειρόγραφο έργο του Μιχαήλ Σάπκα.

Υ.Γ. να συμπληρώσω,και την ύπαρξη ,του μακαρίτη πλέον ,ΧΑΡΙΛΑΟΥ,πωλητη,κουλουριών και παγωτών,έξω από τα κάγκελα......μισό ξυλάκι,1 δραχμή.αξέχαστες στιγμές της παιδικής μου ηλικίας.....

ΛΑΡΙΣΑ - Μια εικόνα χίλιες λέξεις...

Η παλιά εβδομαδιαία αγορά

Η άποψη αυτή της Λάρισας είναι αποτυπωμένη σε επιστολικό δελτάριο του Στέφανου Στουρνάρα με τον αριθμ. 199. Είναι χρωμολιθόγραφη,στο πίσω μέρος φέρει ταχυδρομική σφραγίδα με χρονολογία 1910 και έχει αποσταλεί από την Λάρισα, με παραλήπτη κάποια οικογένεια των Αθηνών. Για να προσανατολίσουμε τον αναγνώστη αναφέρουμε ότι ο  φωτογράφος στάθηκε στο δεξιό άκρο της εξόδου της μεγάλης πέτρινης γέφυρας του Πηνειού με κατεύθυνση προς την πόλη και αποτύπωσε τη νότια πλευρά του λόφου του Φρουρίου, στην αρχή της οδού Βενιζέλου (Μακεδονίας τότε), εκεί που σήμερα είναι το άγαλμα με το άλογο και ο κυκλικός κόμβος κυκλοφορίας.
Στο εμπρός μέρος της φωτογραφίας υπάρχει ένας σχετικά ευρύς, ενιαίος, ελαφρά κατηφορικός
αδιαμόρφωτος χώρος, ο οποίος διασχίζεται από χωμάτινο δρόμο, που οδηγεί αριστερά στην είσοδο της γέφυρας και δεξιά προς το εσωτερικό της πόλης. Ολόκληρος ο χώρος ονομάζονταν «παζάρι» και στην φωτογραφία είναι κατειλημμένος από άμαξες, ζώα, ομάδες ανθρώπων που έχουν απλώσει την πραμάτεια τους και περιφερόμενα άτομα, τους αγοραστές. Εντύπωση προκαλεί η παρουσία αρκετών γυναικών και μερικών παιδιών, ασυνήθιστο για την εποχή φαινόμενο.Μια πολύ καλή περιγραφή της αγοράς αυτής μας έδωσε ο Σουηδός περιηγητής JuliusCenterwall, ο οποίος επισκέφθηκε τη Λάρισα το 1886[1].
Τα κτίρια στο πίσω μέρος της φωτογραφίας ανήκουν στη νότια πλευρά του λόφου και ξεκινώντας από αριστερά διακρίνουμε ένα ανηφορικό λιθόστρωτο δρομάκι (καλντερίμι) με οφιοειδή πορεία. Αυτός ο δρόμος ήταν μία από τις σπουδαιότερες προσπελάσεις στον λόφο του Φρουρίου για τους πεζούς και οδηγούσε στην αυλή του μητροπολιτικού ναού του Αγίου Αχιλλίου. Από αυτόν
περνούσε η θρησκευτική πομπή την ημέρα των Θεοφανείων, για να καταλήξει στο κέντρο της γέ-
φυρας, απ’ όπου ο μητροπολίτης έριχνε τον Σταυρό στον Πηνειό. Διατηρήθηκε εν χρήσει μέχρι
τη δεκαετία του 1920, γιατί εν τω μεταξύ κατασκευάσθηκε η μεγάλη κλίμακα με τα πέτρινα σκα-
λοπάτια στη δυτική πλευρά του λόφου, η οποία οδηγούσε από τη δεξιά όχθη του ποταμού, στην
αυλή του Αγ. Αχιλλίου[2].
Αμέσως μετά δεσπόζει ένα τεράστιο διώροφο κτίριο με ισχυρά ερείσματα στο έδαφος. Κτίσθηκε
στα τελευταία χρόνια της τουρκοκρατίας και αρχικά χρησιμοποιήθηκε από τους αδελφούς Σαχίνη
ως πανδοχείο. Σ’ αυτό κατέλυαν συνήθως οι ταξιδιώτες οι οποίοι διευθύνονταν προς την Δυτική
Μακεδονία μέσω Μελούνας. Εκεί κατέλυσε και ο Μιχαήλ Σάπκας τον Δεκέμβριο του 1895, όταν με το πτυχίο της ιατρικής στα χέρια του, κατευθύνονταν προς το Μοναστήρι, όπου όμως δεν έφθασε ποτέ, γιατί διάφορα γεγονότα τον υποχρέωσαν να μείνει μόνιμα στη Λάρισα. Το 1905, μετά την πυρπόληση του Δικαστικού Μεγάρου στην κεντρική πλατεία και την καταστροφή των φυλακών που βρίσκονταν εκεί που σήμερα υψώνεται το κτίριο της Λέσχης Αξιωματικών Φρουράς Λαρίσης, οι φυλακισμένοι μεταφέρθηκαν στο κτίριο που στέγαζε το πανδοχείο των αδελφών Σαχίνη,αφού προηγουμένως έγιναν ορισμένες κατασκευαστικές μετατροπές για περισσότερη ασφάλεια. Κατά την περίοδο λήψης της φωτογραφίας το κτίριο στέγαζε τις φυλακές. Μάλιστα ο Θρασύβουλος Μακρής αναφέρει κάπου ότι κατά τη διάρκεια της θρησκευτικής πομπής των Θεοφανείων, οι φυλακισμένοι έβγαιναν στα παράθυρα και εκστόμιζαν διάφορες βωμολοχίες.
 Με τον σεισμό του 1941 και τους βομβαρδισμούς το κτίριο των φυλακών υπέστη σοβαρές ζημιές και μεταπολεμικά κατεδαφίσθηκε με πολύ δυσκολία, λόγω της ισχυρής κατασκευής του.
Πίσω από το κτίριο των φυλακών μόλις διακρίνεται μέρος από τον τελευταίο όροφο του
τριώροφου αρχοντικού του Ιωάννη Βελλίδη.
Τέλος το δεξιό άκρο της φωτογραφίας υπάρχει κάποιο διώροφο κτίριο, το οποίο στέγαζε το ξε-
νοδοχείο «Μακεδονία»και είχε πρόσοψη προς την οδό Μακεδονίας (Βενιζέλου).

[1]. Η λαϊκή αγορά {παζάρι) γινόταν από τότε ακόμα (1886) στην περιοχή που ξεκινούσε από την είσοδο της γέφυρας και έφθανε μέχρι λίγο πιο πάνω, στην περιοχή του Τσούγκαρι. Στον λόφο ανέβηκε αργότερα,δίπλα από την κλειστή τουρκική αγορά (μπεζεστένι). Ας δούμε όμως πως περιγράφει την αγορά αυτή ο Σουηδός περιηγητής.
«Για να αποκτήσει κάποιος μια πραγματική εικόνα πολιτισμού στη Λάρισα πρέπει να επισκεφθεί το «Παζάρι». Πρόκειται για τη συνοικία η οποία απλώνεται στη βάση του Φρουρίου, στο οποίο τοποθετείται η θέση της ακρόπολης της αρχαίας πόλης. Στο παζάρι, μέσα σε σανιδένιες 
πρόχειρες παράγκες ή ακόμα και έξω στο ύπαιθρο αναπτύσσεται η αγορά, στην οποία οι κάτοικοι πωλούν τα προϊόντα τους και αγοράζουν ξένα.Όμως πόση ζωντάνια και τι φωνές κυριαρχούν σ’ αυτή την αγορά! Το πλήθος που την κατακλύζει είναι τόσο μεγάλο ώστε μερικές φορές είναι αδύνατο να προχωρήσεις. Κρέας, χόρτα και ιδιαίτερα το κουνουπίδι και άλλα σαλατικά, φρούτα με λαμπερά μεσογειακά χρώματα, μεγάλα καρβέλια ψωμί, χαλβάς,
λουκούμια, ποικιλία από μοσχομυρισμένα τούρκικα γλυκά,λαχταριστά ψάρια, ασπρόψαρα με γυαλιστερά λέπια, από τον γειτονικό Σαλαμβριά, πρόβεια σφαχτά άπαχα, εντόσθια κάθε είδους με τα οποία μαγειρεύουν μια νόστιμη πηκτή, είναι μερικά από την ποικιλία των τροφίμων τα
οποία προσφέρονται στο πολύβουο αυτό παζάρι. Κόσμος πολύς με τις ανατολίτικες φορεσιές του συνωστίζεται ανάμεσα στις παράγκες και τους πρόχειρους πάγκους.
Επικρατεί χαρακτηριστικά η ελληνική φουστανέλα και η αρβανιτορωμαίικη κάπα των βοσκών. Στις πλαγιές του Φρουρίου κάθονται κάτω στο χώμα βλάχες από την Πίνδο,με κάποια διάχυτη μελαγχολία στο βλέμμα τους». Βλέπε: Παπαθεοδώρου Νικόλαος, Στη Λάρισα συνάντησα την
ωραιότερη Ελληνίδα. Το ταξίδι του Σουηδού J. Centerwallστην Ελλάδα, εφ.Ελευθερία, ένθετο Πολιτισμός, φύλλο της 23ης Ιανουαρίου 2011.

[2]. Η Λίλα Ρίζου θυμάται ότι κατασκευαστής της σκάλας αυτής ήταν ο παππούς από την πλευρά του πατέρα της Αντώνιος Ρίζος.
nikapap@hotmail.com.

Αναξιμένης ο Μιλήσιος «Αήρ και πολλαπλοί κόσμοι»

Posted by olympiada στο Νοεμβρίου 4, 2014

«Αρχή των πάντων ο αήρ» 
Αναξιμένης ο Μιλήσιος (585-525 π.κ.ε.)

Για τον μαθητή του Αναξίμανδρου, Αναξιμένη, ο αήρ ήταν η αχανής υλική μάζα -που βρισκόταν σε συνεχή κίνηση, όπως ακριβώς το άπειρο του Αναξίμανδρου- στην οποίαν αναγόταν γενετικά καθετί που υπήρχε.

«Ο Αναξιμένης ήταν Αρχαίος Έλληνας φιλόσοφος, ο τρίτος στη διαδοχή Μιλήσιος φιλόσοφος, ήταν γιος του Ευρύστρατου και μαθητής του Αναξίμανδρου. Δραστηριοποιήθηκε στο δεύτερο μισό του 6ου π.κ.ε. αιώνα και πέθανε πιθανώς σε ηλικία 60 χρονών κατά την 63η Ολυμπιάδα (528-525 π.κ.ε.). Για τον βίο και τις δραστηριότητες του Αναξιμένoυς γνωρίζουμε ελάχιστα πράγματα. Οι περισσότερες πληροφορίες για τη ζωή και το έργο του βασίζονται στον Θεόφραστο, που διασώζεται περιληπτικά από τον Σιμπλίκιο. Αποσπάσματα της φιλοσοφίας του βρίσκονται σε κείμενα του Αριστοτέλη, του Πλούταρχου, του Ιππόλυτου και του Αέτιου.

Ο Αναξιμένης αποδεχόταν κι αυτός, όπως όλοι οι άλλοι Ίωνες φιλόσοφοι, την βασική μονιστική αρχή της Ιωνικής Σχολής ότι τα πάντα πηγάζουν από μία αρχή και τελικά καταλήγουν σ’ αυτήν. Σύμφωνα με τις απόψεις του μεγάλου Έλληνα φιλοσόφου, αρχή των πάντων ήταν ο αέρας, που κατ’ αυτόν ήταν άπειρος, δηλαδή απροσδιόριστος και αιώνιος. Ο αήρ ήταν η αχανής υλική μάζα στην οποίαν αναγόταν γενετικά καθετί που υπήρχε. Αυτό ακριβώς επισημαίνει ο Ψευδο-Πλούταρχος: «Αναξιμένην δε φασι την των όλων αρχήν τον αέρα ειπείν και τούτον είναι τω μεν μεγέθει άπειρον, ταις δε περί αυτόν ποιότησιν ωρισμένον» {[Plut.] Strom. 3 (D 579)}.

«Αήρ και πολλαπλοί κόσμοι»

Ο Διογένης ο Λαέρτιος αναφέρει για τον Αναξιμένη ότι, εκτός από μαθητής του Αναξίμανδρου (610-540 π.κ.ε.), υπήρξε και μαθητής του Παρμενίδη (540-470 π.κ.ε.) – δεν αντιστοιχούν, όμως, σωστά οι ημερομηνίες–, ενώ επισημαίνει ότι θεωρούσε τον αέρα ως πρώτη αρχή:

«Αναξιμένης Ευρυστράτου, Μιλήσιος ήκουσεν Αναξιμάνδρου, ένιοι δε και Παρμενίδου φασίν ακούσαι αυτόν. ούτος αρχήν αέρα είπεν και το άπειρον. Κινείσθαι δε τα άστρα ουχ υπό γην, αλλά περί γην. κέχρηταί τε λέξει Ιάδι απλή και απερίττω» (Φιλοσόφων Βίοι ΙΙ, 3).

Ο Ήλιος, η Σελήνη και όλα τα άστρα δεν περνούν κάτω, αλλά γύρω από τη Γη. Αυτό σημαίνει ότι ο Αναξιμένης «σχεδίασε» μια εικόνα του Κόσμου όχι σφαιρική, όπως πρότεινε ο δάσκαλός του Αναξίμανδρος, αλλά μάλλον ημισφαιρική.

Ο αέρας του Αναξιμένη βρισκόταν σε συνεχή κίνηση, όπως ακριβώς το άπειρο του Αναξίμανδρου. Τελικά από αυτή την αέναη κίνηση του αέρα δημιουργήθηκε όλη η ποικιλία φαινομένων και πραγμάτων. Από τον αέρα μέσω της αραίωσης προερχόταν το πυρ, ενώ μέσω της συμπύκνωσης του αέρα δημιουργήθηκαν τα ύδατα και η γη.

Πράγματι, ο Αναξιμένης θεωρούσε ως καθοριστική υλική αρχή της Δημιουργίας τον αέρα:

«Τον τα πάντα περιλαμβάνοντα και συνέχοντα και δι  ἀραιώσεως και πυκνώσεως πάντα τα ορατά και αισθητά παράγοντα».

Γένεσις και φθορά κόσμων διαδέχονται ακατάπαυστα η μία την άλλη. Ο Αναξιμένης πρέσβευε, όπως και ο Αναξίμανδρος, ότι ο Κόσμος μας δεν ήταν ο μοναδικός που υπήρχε. Ταυτόχρονα υποστήριζε ότι η αχανής μάζα του αέρα περιείχε αναρίθμητους Κόσμους που συνεχώς γεννιούνταν και πέθαιναν, επιστρέφοντας στο αρχικό άπειρο (νεφέλωμα;).

Μολονότι ο Αναξιμένης, υιοθέτησε το «άπειρον» του Αναξίμανδρου για να προσδιορίσει μ’ αυτό την βασική αρχή του, τον αέρα, εντούτοις δεν ακολούθησε την άποψη του προκατόχου του ως προς τα παράγωγά του πρωταρχικού αυτού υλικού στοιχείου. Αυτό σημαίνει ότι, ενώ στον Αναξίμανδρο έχουμε διαδοχή κόσμων, η φιλοσοφική σκέψη του Αναξιμένη μας οδηγεί στην ταυτόχρονη πολλαπλότητα κόσμων. Φαίνεται πως ο Αναξιμένης υπερκέρασε την φιλοσοφική άποψη του διδασκάλου του και επέφερε αισθητή βελτίωση στο κοσμολογικό σύστημα του Αναξίμανδρου.

Η άποψή του αυτή αντικατοπτρίζει σύγχρονες απόψεις της Αστροφυσικής για άπειρους υπεραισθητούς κόσμους, που συνυπάρχουν με τον δικό μας, αλλά δεν γίνονται αισθητοί από εμάς. Επίσης, στην φιλοσοφία του παραλλήλισε τον Κόσμο και το άτομο, τον αέρα και την ψυχή, πράγμα που φαίνεται στην μόνη φράση που επιζεί από το έργο του:

«Οίον η ψυχή, φησίν, η ημετέρα αήρ ούσα συγκρατεί ημάς, και όλον τον κόσμον πνεύμα και αήρ περιέχει» [(Αέτ. I 3, 4 (D. 278)].

Αυτή η πρόταση περιέχει το σπέρμα της διδασκαλίας της Φυσικής για τον μακρόκοσμο και τον μικρόκοσμο, η οποία διαμορφώθηκε πολύ πολύ αργότερα.

Αυτό ακριβώς θέλουμε να δείξουμε επιμένοντας στην θέση μας ότι ο 17ος αιώνας και οι μετέπειτα δύο αιώνες δεν ήταν τίποτε άλλο από μία ρήξη, μια επικράτηση της Μηχανοκρατίας και, για λίγους αιώνες, του περιορισμένου μοντέλου της Νευτώνειας-Ευκλείδειας επιστήμης, ενώ ουσιαστικά η μη αισθητή γεωμετρία του Riemann είναι εκείνη η οποία περιγράφει αυτό ακριβώς που πίστευαν και πρέσβευαν οι περισσότεροι αρχαίοι Έλληνες φιλόσοφοι.

Η κίνηση: Το πυρ, όπως ήδη αναφέραμε, παράγεται από την μάνωση (αραίωση) του αέρα, ενώ το νερό και η γη από την συμπύκνωσή του. Αντίθετη διεργασία παρέχει και πάλι τον αέρα. Η κίνηση, κατά τον Αναξιμένη, είναι έμφυτη ιδιότητα της αεριώδους ύλης και με την επενέργειά της επιτυγχάνονται τόσο η αραίωση όσο και η πύκνωση. Δηλαδή ο Αναξιμένης πίστευε ότι από τον αέρα, μέσω μιας διαδικασίας πύκνωσης και αραίωσης, δημιουργήθηκαν το πυρ, το νερό και η γη.

Από τον αέρα διαχωρίστηκαν με πύκνωση τα βαριά σώματα που κατευθύνθηκαν προς τα κάτω και σχημάτισαν την Γη. Μια αντίθετη διαδικασία, μέσω της αραίωσης, σχημάτισε τα ελαφρά σώματα. Αυτά οδηγήθηκαν προς τα επάνω και δημιούργησαν τα άστρα και τον Ήλιο. Η κίνηση των σωμάτων προέκυπτε από την διαφορά στο βάρος και την θερμότητά τους. Τέλος, η συνοχή τους οφειλόταν στον πυκνό και ψυχρό αέρα, τον οποίο περιείχαν τα σώματα αυτά.

Πολύ πιθανόν, όπως διατείνονται πολλοί μελετητές του έργου του, η κίνηση που περιγράφει ο Αναξιμένης να αντικατοπτρίζει την περιστροφική κίνηση. Η περί άξονα, λοιπόν, κίνηση δίνει γένεση σε όλα τα σώματα, τα οποία αφού διανύσουν και τερματίσουν τον βίο τους, διαλύονται μέσω της διαδικασίας της αραιώσεως.

Γη και δημιουργία: Στην δημιουργία που βρισκόμαστε, πρώτη δημιουργήθηκε η Γη από συμπύκνωση του αεριώδους περιβλήματός της. Επειδή δε στον αέρα -καλύτερα απ’ όλα τα σώματα- συγκρατούνται εκείνα που έχουν μεγάλη επιφάνεια, γι’ αυτόν τον λόγο η Γη παρομοιάζεται με τεράστιο πλατύ δίσκο μεγάλης έκτασης. Η Γη ήταν «πλατεία επ  ἀέρος οχουμένη», δηλαδή είναι μία πεπλατυσμένη επιφάνεια, η οποία ακινητεί στο κέντρο του Σύμπαντος, στηριζόμενη στον αέρα.

Ο Αριστοτέλης (Περί Ουρανού Β, 294b, 13-17) ανέφερε ότι ο Αναξιμένης, όπως ο Αναξαγόρας και ο Δημόκριτος, θεωρούσαν πως αιτία της ακινησίας της Γης ήταν το πλατύ σχήμα της:

«Αναξιμένης δε και Αναξαγόρας και Δημόκριτος το πλάτος αίτιον είναί φασι του μένειν αυτήν. Ου γαρ τέμνειν, αλλ  ἐπιπωμάζειν τον αέρα τον κάτωθεν, όπερ φαίνεται τα πλάτος έχοντα των σωμάτων ποιείν ταύτα γαρ και προς τους ανέμους έχει δυσκινήτως δια την αντέρεισιν» (Αριστοτ. Περί Ουρανού Β,  294b, 13-17).

Ο Αναξιμένης, ο Αναξαγόρας και ο Δημόκριτος ισχυρίζονται πως αιτία της ακινησίας είναι το πλατύ σχήμα της (γης). Δεν κόβει, αλλά σκεπάζει σαν καπάκι τον αέρα από κάτω της, πράγμα που φαίνεται να κάνουν τα σώματα με το πλάτος. Αυτά δυσκολεύονται να τα κινήσουν ακόμα και οι άνεμοι, λόγω της αντίστασης.

Πράγματι, ο Αναξιμένης ο Μιλήσιος, θεωρούσε, σύμφωνα με τον Πλούταρχο, ότι η Γη ήταν πλατιά και πως ο Ήλιος, η Σελήνη, όπως και όλοι οι αστέρες, προήλθαν από τον πλανήτη μας:

«Πιλομένου δε του αέρος πρώτην γεγενήσθαι λέγει την γην πλατείαν μάλα· διο και κατά λόγον αυτήν εποχείσθαι τω αέρι· και τον ήλιον και την σελήνην και τα λοιπά άστρα την αρχήν της γενέσεως έχειν εκ γης. Αποφαίνεται γουν τον ήλιον γην, δια δε την οξείαν κίνησιν και μαλ  ἱκανῶς θερμήν ταύτην καύσιν λαβείν» {[Plut.] Strom. 3 (D 579) ‹ I, 6}.

Την ίδια πληροφορία βρίσκουμε και στον Ιππόλυτο, ο οποίος χαρακτηριστικά αναφέρει:

«Την δε γην πλατείαν είναι επ  ἀέρος οχουμένην, ομοίως δε και ήλιον και σελήνην και τα άλλα άστρα πάντα πύρινα όντα εποχείσθαι τω αέρι δια πλάτος. Γεγονέναι δε τα άστρα εκ της γης δια το την ικμάδα εκ ταύτης ανίστασθαι» [Hippol. Ref. I, 7, 4-5 (D. 560 W11)].

Όσον αφορά το σχήμα του πλανήτη μας, αναφέρεται ότι η Γη, που δημιουργήθηκε από την συμπύκνωση του αεριώδους περικαλύμματός της, ήταν επίπεδη και στηριζόταν στον αέρα (Πλούταρχ. «Στρωματείς» Ι, 6 και Ιππόλυτος, «Κατά πασών των αιρέσεων έλεγχος» Ι, 7).

Ο Αέτιος γράφει ότι ο Αναξιμένης υποστήριζε πως η Γη, χάρη στο επίπεδο σχήμα της, επέπλεε στον αέρα, ο οποίος πληρούσε όλο τον χώρο του Σύμπαντος. Στον τελευταίο κρυστάλλινο ουρανό, που αποτελεί την εξώτατη ως προς την Γη στιβάδα τροχιών, βρίσκονται οι αστέρες σαν καρφιά και περιφέρονται έτσι γύρω από την Γη:

«Αναξιμένης πυρίνην μεν την φύσιν των άστρων, περιέχειν δε τινα και γεώδη σώματα συμπεριφερόμενα τούτοις αόρατα» [Αέτ. II, 13, 10, (D. 342)].

«Αναξιμένης ήλων δίκην καταπεπηγέναι τα άστρα τω κρυσταλλοειδεί. Ένιοι [;] δε πέταλα είναι πύρινα ώσπερ ζωγραφήματα» [Αέτ. ΙΙ, 14, 3, (D. 344)], και

«Αναξιμένης ουχ υπό γην, αλλά περί αυτήν στρέφεσθαι τους αστέρες» [Αέτ. II, 16, 6, (D. 346)].

Η Γη, λοιπόν, σύμφωνα με τον Αναξιμένη, ήταν ένα επίπεδο σώμα που αιωρούνταν στον αέρα και στηριζόταν πάνω σ’ αυτόν.

Όσον αφορά τον Ήλιο, ο Αναξιμένης πίστευε πως προήλθε από την Γη, ήταν όμοιος μ’ αυτήν, «πλάτος ως πέταλον» [Αέτ. II, 23, 1, (D. 352)] και ότι απέκτησε μεγάλη θερμότητα, λόγω της γρήγορης κίνησής του [Πλούταρχ. «Στρωματείς» Ι, 6 και Στρωματείς I, 3 (D. 579)]. Πρώτη, λοιπόν, σχηματίστηκε η Γη και κατόπιν τα άστρα και οι πλανήτες, που αποτελούσαν το πεπερασμένο Σύμπαν, εντός του οποίου υπήρχε ένα πλήθος σκοτεινών σωμάτων.

Η φιλοσοφία του Αναξιμένη: Ουσιαστικά δύο ήταν οι βασικές έννοιες της φιλοσοφίας του Αναξιμένη, που καθόρισαν την συμβολή του στην επιστήμη.

Αφενός μεν η έννοια του αέρα σαν κάτι το αόρατο, αφετέρου δε η θέση του ότι όλα τα είδη έχουν μία κοινή καταγωγή. Πράγματι, στην καθαρή προκοσμική του κατάσταση ο αέρας ήταν αόρατος χωρίς εσωτερική διάρθρωση και χωρίς ποιοτικά χαρακτηριστικά, έτσι ώστε να κάνουν αισθητή την ύπαρξή του. Γίνεται αισθητός μόνο με την κοσμογονική και κοσμολογική του λειτουργία, όταν η θερμοκρασία και η υγρασία του υπόκεινται σε μεταβολές (ποιοτικός μετασχηματισμός).

Μ’ αυτές τις βασικές φιλοσοφικές έννοιες του Αναξιμένη, η Σχολή της Μιλήτου πρόσφερε στην επιστήμη συγκεκριμένη επιστημονική Κοσμολογία. Επίσης, ο καθαρός λόγος του Αναξιμένη και το ότι εισήγαγε το ποσοτικό κριτήριο για τις ποιοτικές διαφορές τον κάνουν πρόδρομο της «λογικής εξήγησης». Ο Αναξιμένης ήταν ο πρώτος φυσιοδίφης, ο οποίος σε κάθε υλική μεταβολή έβλεπε μία αληθινή αιτία. Πρώτος επίσης διέκρινε τους απλανείς αστέρες από τους πλανήτες και έδωσε την φυσική εξήγηση των ηλιακών και των σεληνιακών εκλείψεων.

Για τον Ήλιο ο Αναξιμένης αναφέρει, πως προήλθε από τη Γη, πως έχει σχήμα όμοιο με αυτήν αλλά πως απέκτησε μεγάλη θερμότητα λόγω της γρήγορης κίνησής του.

Ωστόσο, είναι γεγονός ότι ο Αναξιμένης, παρά την καθαρότητα της φιλοσοφικής σκέψης του, δεν χρησιμοποίησε το εργαλείο των μαθηματικών^ αυτό το βασικό βήμα προς τον ορθολογισμό, όπως θα δούμε στην συνέχεια, το κάνουν οι Πυθαγόρειοι.

Οι τρείς Μιλήσιοι φιλόσοφοι

Θαλής ο Μιλήσιος, «Πάντα πλήρη θεών και δαιμόνων».

Αναξίμανδρος ο Μιλήσιος «του απείρου και αέναου σύμπαντος»

Αναξιμένης ο Μιλήσιος «Αήρ και πολλαπλοί κόσμοι»

Βιβλιογραφία
Θεοδοσίου Στράτος: Η εκθρόνιση της Γης – Η διαπάλη του γεωκεντρικού με το ηλιοκεντρικό σύστημα. Εκδόσεις Δίαυλος, Αθήνα, 2007.

http://ift.tt/19I2Tbp